Μία από τις κυρίαρχες τάσεις στις σύγχρονες κοινωνίες είναι η μέχρι υπερβολής φοβία των πολιτών ως προς κάθε τι που πιστεύουν ότι απειλεί την υγεία και την ευζωίας τους. Αυτές τις φοβίες εκμεταλλεύεται το σύγχρονο μάρκετινγκ για να προωθήσει κάθε είδους προϊόντα και υπηρεσίες. Κατακλυζόμαστε από αμφίβολου κύρους έντυπα και τηλεοπτικές εκπομπές που μας δίνουν συμβουλές, πληρώνουμε για αμφίβολης αναγκαιότητας υγειονομικά προϊόντα και υπηρεσίες, γοητευόμαστε από κάθε προϊόν που προβάλλεται ως «υγιεινό», «φυσικό», «αγνό», «βιολογικό», «οικολογικό» κλπ. Ταυτόχρονα απεχθανόμαστε τη «βιομηχανική επεξεργασία», τα « χημικά πρόσθετα», ή την «τυποποίηση», που έχουν συμβάλει στο διπλασιασμό σχεδόν της διάρκειας ζωής τα τελευταία 100 χρόνια.
Ας πάρουμε για παράδειγμα την επισήμανση στη συσκευασία τροφίμων. Οι κυβερνήσεις παράγουν συνεχώς νομοθετήματα που στόχο έχουν να προστατεύσουν την υγεία των πολιτών, να δημιουργήσουν προϋποθέσεις ενημέρωσής τους, αλλά και να δείξουν ότι η πολιτεία σέβεται τις φοβίες και τα άγχη τους. Η πολυνομία όμως ξεκινάει από πολλές και διάφορες αρχές που η κάθε μια στοχεύει στο να λύσει αποσπασματικά κάποιο πρόβλημα της αρμοδιότητάς της. Αυτό δημιουργεί συχνά σύγχυση στους πολίτες και δε συμβάλλει στη βελτίωση της ενημέρωσής τους. Η σύγχυση όμως πολλαπλασιάζεται από τους αυθαίρετους ισχυρισμούς που προσθέτουν πολλοί παραγωγοί για να προσελκύσουν τον καταναλωτή.
Ο καθηγητής μικροβιολογίας τροφίμων στο ΤΕΙ Αθηνών Δημήτρης Τυμπής αναφέρεται επιγραμματικά σε ετικέτες « της ψευδαίσθησης», «με αμφιλεγόμενες λέξεις», «των ρόδινων αποχρώσεων», «της μπλόφας», «της κρυμμένης αλήθειας», «της μισής αλήθειας». Και αναρωτιέται: «Μπορεί να γνωρίζουμε πλέον ότι πριν αγοράσουμε πρέπει να ελέγχουμε την ποιότητα των προϊόντων. Πόσο όμως μας βοηθούν πραγματικά και πόσο μας δυσκολεύουν οι πληροφορίες στη συσκευασία;»
Οδηγία 2000/13/EC
Αυτή τη σύγχυση έρχεται να διορθώσει η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2000/13/EC, "Προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών σχετικά με την επισήμανση, την παρουσίαση και την διαφήμιση των τροφίμων". Η Οδηγία εκδόθηκε το 2000 και την επεξεργάζεται (ακόμα;) ο Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ) για να γίνει νόμος του κράτους. Θα αναφέρω και θα σχολιάσω τα κύρια σημεία της Οδηγίας. Για λόγους οικονομίας θα περιοριστώ στα βασικά Άρθρα 1, 2 και 3.
Άρθρο 1. «Επισήμανση» σημαίνει λέξεις, χαρακτηριστικά κειμένου, σήματα, ονομασίες, σχέδια, που βρίσκονται σε οποιοδήποτε σημείο της συσκευασίας. Και όχι μόνο: Οι περιορισμοί της Οδηγίας επεκτείνονται στο σχήμα την εμφάνιση και το είδος των υλικών συσκευασίας.
Άρθρο 2. Η επισήμανση δεν επιτρέπεται να παραπλανά τον αγοραστή,
- ως προς τα χαρακτηριστικά του τροφίμου και ειδικά, τη φύση, την ταυτότητα, τη σύνθεση, την ανθεκτικότητα, την προέλευση, και τη διαδικασία παραγωγής του
- αποδίδοντας στο περιεχόμενο θρεπτικές και θεραπευτικές ιδιότητες και επιδράσεις που δεν έχει,
- υπονοώντας ότι το περιεχόμενο έχει ειδικά χαρακτηριστικά, όταν είναι γεγονός ότι όλα τα αντίστοιχα προϊόντα έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά.
Προβλέπεται η κατάρτιση μιας λίστας ισχυρισμών που απαγορεύονται ή που μπορούν να χρησιμοποιηθούν κάτω από ειδικές προϋποθέσεις. Έχει ήδη προχωρήσει η συμπλήρωση της Οδηγίας 2000/13 ως προς αυτή την κατεύθυνση και το σχετικό κείμενο βρίσκεται στα τελευταία στάδια επεξεργασίας (COD/2003/0165 Foodstuffs: nutrition or health claims used in labelling (amend. Direct. 2000/13/EC). Θα πρέπει εδώ να αναφέρω ότι σε αρκετές χώρες μέλη έχουν ήδη καταρτισθεί τέτοιες λίστες, και χαρακτηριστικά παραπέμπω στην εξαιρετική δουλειά που έχει γίνει στο Ηνωμένο Βασίλειο (Survey Report: An investigation on the use of terms such as Natural, Fresh etc in food labelling. Food and Labelling Standards Division, Food Standards Agency, February 2004). Πολύ χρήσιμο για κάθε ενδιαφερόμενο θα ήταν να δει τι γίνεται αντίστοιχα στις ΗΠΑ (U.S. Food and Drug Administration, Center for Food Safety & Applied Nutrition, A Food Labeling Guide -1999).
Άρθρο 3. Στο άρθρο αυτό, και στα επόμενα, περιγράφεται λεπτομερώς το τι και πώς πρέπει να αναφέρονται οι απαιτούμενες πληροφορίες. Αναφέρονται δέκα βασικές κατηγορίες υποχρεωτικών πληροφοριών και ενδείξεων, οι οποίες διαρκώς θα αυξάνονται με νέες τροποποιήσεις της Οδηγίας (π.χ. «επεξεργασμένο με ιονίζουσα ακτινοβολία», «αλεργιογόνα», «γενετικά τροποποιημένα» κλπ). Για την ιστορία αναφέρω ότι πρόδρομος της Οδηγίας 2000/13 ήταν η Οδηγία 79/112EEC του 1979 και επτά τροποποιητικές Οδηγίες που ακολούθησαν, και πιστεύω ότι θα μας έρχονται και άλλες στο μέλλον με τον ίδιο ρυθμό. Για αυτό λόγο οι παραγωγοί υλικών συσκευασίας θα πρέπει να είναι ευέλικτοι έτσι ώστε να μπορούν να ενσωματώνουν εύκολα και γρήγορα τις αλλαγές που θα προβλέπει η κάθε τροποποίηση.
Δυο λόγια για την επισήμανση: «Βιολογικά Προϊόντα»
Πιστεύω ότι η πλέον παραπειστική επισήμανση για τον ανύποπτο καταναλωτή είναι η φράση «Βιολογικό Προϊόν». Πιστεύω επίσης ότι η επισήμανση αυτή ήρθε και θα μείνει, για δύο λόγους.
Ο κύριος λόγος είναι οικονομικός. Εκεί που στην αρχή η βιολογική γεωργία ήταν εξειδικευμένο αντικείμενο μικρής παραγωγής, τώρα έχει εξελιχθεί σε μεγάλο κλάδο της γεωργίας, της γεωργικής βιομηχανίας, και του λιανεμπορίου. Στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, και διεθνώς. Αποτελεί ένα τρόπο σημαντικής αύξησης της τιμής πώλησης των αγροτικών προϊόντων και κατ' επέκταση αύξηση του εισοδήματος των αγροτών, μεταξύ των άλλων.
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ο όρος «βιολογικό προϊόν» καλύπτεται πλέον παγκοσμίως από ένα πλέγμα νόμων, και από ένα πλέγμα δημόσιων υπηρεσιών και ιδιωτικών επιχειρήσεων που ασχολείται με την εφαρμογή των νόμων. Ο βασικός νόμος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ο Κανονισμός ΕΟΚ 2092/91 «Περί βιολογικού τρόπου παραγωγής γεωργικών προϊόντων». Όμως ο κανονισμός αυτός του 1991 ήταν τόσο αδύνατος και διάτρητος που έχει δεχτεί μέχρι σήμερα πάνω από εξήντα νομοθετικές προσθήκες και τροποποιήσεις (η τελευταία η ΕΚ1916/2005). Αυτό δείχνει πόσο ρευστή είναι η ερμηνεία του όρου και πόσο δύσκολη είναι η διαπίστωση της ορθής αποτίμησής του. Στη χώρα μας υπάρχουν ήδη τρεις διαπιστευμένες εταιρίες που πιστοποιούν βιολογικά προϊόντα (η κάθε μία με το σήμα της), όπως υπάρχει και το ενιαίο σήμα αναγνώρισης «Βίο-Αγνό», και το Ευρωπαϊκό σήμα βιολογικής γεωργίας. Κάποιο από τα πέντε σήματα θα πρέπει να εντοπίσει ο ταλαίπωρος καταναλωτής στην ετικέτα του βιολογικού, ή οργανικού, ή φυσικού, ή αγνού προϊόντος, που σπεύδει να αγοράσει για το καλό της υγείας του και των παιδιών του.
Επισημάνσεις που αναφέρονται στο υλικό συσκευασίας
Η συσκευασία επιβαρύνεται και με μια σειρά άλλων επισημάνσεων που δεν σχετίζονται με το προϊόν αλλά με την ίδια τη συσκευασία. Οι πληροφορίες για το υλικό συσκευασίας σχετίζονται κυρίως με τη συμμόρφωσή του στην περιβαλλοντική νομοθεσία της οποίας την εκπόνηση και τη διαχείριση έχει διαφορετική αρχή (ΥΠΕΧΩΔΕ). Έτσι στην επισήμανση περιλαμβάνεται το σήμα του διαχειριστή του συστήματος επιλεκτικής συλλογής (συνήθως η πράσινη βούλα). Δεν είναι υποχρεωτική η σήμανση με σύμβολα ή αριθμούς που δηλώνουν το υλικό της συσκευασίας (π.χ. 1 ΡΕΤ ) ή την ενδεχόμενη «ανακυκλωσιμότητά» του. Ευτυχώς, αυτά τα σύμβολα και αριθμοί που προβλέπονταν από την αρχική Οδηγία 62/94 απορρίφτηκαν από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο γιατί θα επέτειναν το κομφούζιο στους καταναλωτές. Παρ' όλα αυτά πολλοί παραγωγοί επιμένουν να τα βάζουν ως ένα είδος διακόσμησης. Η μόνη υποχρεωτική σήμανση που δείχνει την καταλληλότητα του υλικού για τη συγκεκριμένη χρήση (τρόφιμα) είναι το νομοθετικά καθορισμένο κουταλοπίρουνο.
Δε θα αναφερθώ στην Οδηγία ΕΕ 62/94, «Συσκευασία και απορρίμματα συσκευασίας» (καθώς και στη τροποποιημένη Οδηγία του 2003), ούτε και στον αντίστοιχο ελληνικό νόμο 2939/2001 γιατί σας έχω απασχολήσει αρκετά με το θέμα. Θα ήθελα απλώς να πω ότι η περιβαλλοντική νομοθεσία προσθέτει στη συσκευασία δύο τουλάχιστον υποχρεωτικά σήματα και κάποια μη υποχρεωτικά αλλά επιλογής των παραγωγών. Πολλά περιβαλλοντικά σήματα που βλέπουμε στις συσκευασίες, όχι μόνο δεν είναι αναγκαία αλλά είναι και παραπειστικά και ατεκμηρίωτα.
Κλείνοντας, θα ήθελα να προσθέσω ότι ο ενημερωμένος, σχετικά με τη νομοθεσία περί επισήμανσης, παραγωγός υλικών συσκευασίας μπορεί να είναι χρήσιμος σύμβουλος στον πελάτη του βοηθώντας τον να αποφύγει επικίνδυνες κακοτοπιές. Και φυσικά δε μιλάω μόνο για την επισήμανση των τροφίμων αλλά και κάθε άλλης κατηγορίας προϊόντων που φτάνει στα ράφια του λιανεμπορίου. Και μια και έρχονται σύντομα τα μπάνια του καλοκαιριού θα ήθελα να αναφερθώ στην έντονη νομοθετική δραστηριότητα γύρω από τις επισημάνσεις στα αντηλιακά και τις αυθαίρετες κλίμακες προστασίας.
