Τα κουπόνια της καινοτομίας
Με στόχο την ενίσχυση της καινοτομικότητας των μικρών επιχειρήσεων η Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας προκήρυξε το 2009 το πρόγραμμα «Κουπόνια Τεχνολογίας» το οποίο και συνεχίζεται: Ο δικαιούχος (μικρή επιχείρηση 0-20 ατόμων), ύστερα από αίτησή του, παίρνει ένα κουπόνι αξίας € 7.000 το οποίο παραδίδει σε ένα «φορέα καινοτομίας». Ο φορέας καινοτομίας (πανεπιστημιακό εργαστήριο ή ερευνητικό κέντρο) καλείται να παραδώσει εντός τεσσάρων μηνών το καινοτομικό αποτέλεσμα σ την επιχείρηση και να εισπράξει από την ΓΓΕΤ το αντίτιμο του κουπονιού.

Σύμφωνα με τον κατάλογο της ΓΓΕΤ, μέχρι το τέλος του 2010, παρήχθησαν 170 περίπου καινοτομίες από «φορείς καινοτομίας» οι οποίες θα αξιοποιηθούν από τις αντίστοιχες επιχειρήσεις. Ενώ έχει προβλεφθεί χρήμα για πάνω από 1000 ακόμα καινοτομίες.

Μακάρι να ήταν τόσο απλή υπόθεση η καινοτομική διαδικασία. Η ανάπτυξη καινοτόμων μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων είναι θέμα της αντίστοιχης παιδείας και του αντίστοιχου περιβάλλοντος. Μια επιχείρηση παράγει «καινοτομία» μόνο όταν οι φορείς της:

1. αντιλαμβάνονται ότι η καινοτομία παράγει οικονομικά αποτελέσματα
2. έχουν την ικανότητα να αξιοποιούν την διάχυτη επιστημονική και τεχνολογική γνώση για την παραγωγή καινοτομικών προϊόντων και υπηρεσιών.

Είναι με λίγα λόγια μέτοχοι της κουλτούρας της καινοτομίας. Προγράμματα όπως αυτό των «κουπονιών» δε συμβάλουν στην ανάπτυξη αυτής της κουλτούρας. Βοηθάνε βεβαίως στη χρηματοδότηση κάποιων πανεπιστημιακών εργαστηρίων, αλλά αυτή η χρηματοδότηση θα μπορούσε να γίνει απευθείας από τη ΓΓΕΤ στα εργαστήρια.

Αλλά τι είναι καινοτομία;
Εδώ θα δανειστώ τον ορισμό του ΟΟΣΑ: «Καινοτομία είναι η μετατροπή μιας ιδέας σε ένα εμπορεύσιμο προϊόν ή υπηρεσία, μία νέα ή βελτιωμένη διαδικασία παραγωγής ή διάθεσης, ή μια νέα μέθοδος κοινωνικών υπηρεσιών». Επομένως τα πανεπιστημιακά εργαστήρια μπορεί να παράγουν γνώση αλλά δεν έχουν (και δεν πρέπει να έχουν) την ευθύνη της ανάπτυξης καινοτομικών προϊόντων και υπηρεσιών.⁽¹⁾

Η καινοτομία δεν πρέπει να συνδέεται απαραίτητα με τεχνολογίες αιχμής. Υπάρχει χώρος για καινοτομίες σε όλους τους κλάδους της οικονομίας και σε αναπτυσσόμενες ή ώριμες αγορές. Καινοτομικά είναι προϊόντα με έστω και μικρές βελτιώσεις, που τα κάνουν όμως περισσότερο ανταγωνιστικά.

Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα καινοτομικών προϊόντων που έχουν αναπτύξει ελληνικές βιομηχανίες παραγωγής υλικών συσκευασίας. Και η καινοτομική δραστηριότητα αυτών των βιομηχανιών δεν περιορίζεται μόνο σε προϊόντα αλλά και σε υπηρεσίες προς τους πελάτες, και σε μεθόδους παραγωγής και διαχείρισης.

Δυστυχώς, αποτελούν μικρό ποσοστό στο σύνολο του κλάδου. Ευτυχώς όμως, αποτελούν παραδείγματα για το πώς μια καινοτομούσα επιχείρηση μπορεί να συνεχίζει την επιτυχημένη πορεία της ακόμη και σε δύσκολους καιρούς.

Είναι πάντως κοινή διαπίστωση ότι στη χώρα μας η «κουλτούρα της καινοτομίας» είναι περιορισμένη. Συχνά συγχέεται από πολλούς με την αντιγραφή ή με την αγορά ενός νέου μηχανήματος. Αυτή η σύγχυση εξηγεί και τα στοιχεία που δίνει το ΥΠΑΝ και που περιλαμβάνονται στους πίνακες του EUROSTAT. Για παράδειγμα, το ποσοστό των «ελληνικών επιχειρήσεων που επέδειξαν καινοτομική δραστηριότητα (CIS 2006)" είναι κοντά στις σκανδιναβικές επιχειρήσεις και αρκετά πάνω από την Ολλανδία(!) και την Ιταλία.⁽²⁾

Χαρακτηριστικά και προϋποθέσεις
Για να έχει οικονομικό αποτέλεσμα η ανάπτυξη καινοτομικών προϊόντων και υπηρεσιών θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ορισμένα κρίσιμα χαρακτηριστικά και προϋποθέσεις :

1. Η οικονομική αξία μιας καινοτομίας εξαρτάται από το χρόνο που θα μεσολαβήσει μεταξύ της σύλληψης μιας ιδέας και της εισαγωγής του καινοτομικού προϊόντος/υπηρεσίας στην αγορά.
2. Η ζωή μιας καινοτομίας είναι περιορισμένη. Εξαρτάται από το βαθμό και το μέγεθος της καινοτομικότητας, και από τη δυνατότητα προστασίας της. Η επιχείρηση που βασίζεται στην καινοτομία πρέπει να στοχεύει στη συνεχή ανάπτυξη νέων προϊόντων, υπηρεσιών, ή λειτουργικών διαδικασιών.
3. Πρέπει να προϋπολογίζεται ο χρόνος επιστροφής του κεφαλαίου που επενδύθηκε στην ανάπτυξη της καινοτομίας. Στους υπολογισμούς της επιστροφής κεφαλαίου θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το ότι δεν θα μπορέσουμε για πολύ να κρατήσουμε υψηλά την τιμή διάθεσης της καινοτομίας λόγω της εισόδου ανταγωνιστικών προϊόντων.
4. Για τον χρονικό και οικονομικό προγραμματισμό ανάπτυξης μιας καινοτομίας θα πρέπει να σχεδιάζονται και να κοστολογούνται εναλλακτικά σενάρια και οδοί που θα οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Αυτό είναι και το αντικείμενο της «ανοιχτής καινοτομίας» , που θα περιγράψω στη συνέχεια.

Ανοιχτή και κλειστή καινοτομία
Ο όρος «Ανοιχτή Καινοτομία» δημιουργήθηκε το 2002, από τον Henry Chesbrough στο Berkeley και έγινε αμέσως πολύ της μόδας⁽³⁾: «Ανοιχτή καινοτομία είναι η ανάπτυξη καινοτομικών προϊόντων που βασίζεται όχι μόνο στις εσωτερικές δυνάμεις μιας επιχείρησης αλλά στο συνδυασμό τους με τη επιχειρηματική γνώση και την τεχνογνωσία που έχει η επιχείρηση την ικανότητα να αντλεί από το περιβάλλον: πελάτες, προμηθευτές, επιστημονική βιβλιογραφία, πατέντα, ερευνητικά κέντρα κλπ». Πιστεύω ότι οι βιομηχανίες του κλάδου της συσκευασίας πρέπει να βασίζουν την καινοτομική δραστηριότητά τους στην ανοιχτή καινοτομία και να μην περιορίζονται στις δικές τους εσωτερικές δυνάμεις.

Η σημασία του πελάτη-οδηγού (lead user)
Το κύριο χαρακτηριστικό του κλάδου είναι ότι το υλικό συσκευασίας δεν είναι τελικό προϊόν, αλλά συστατικό των προϊόντων ευρείας κατανάλωσης . Αυτό σημαίνει ότι ο παραγωγός δεν έχει πρόσβαση στον τελικό καταναλωτή ούτε μπορεί να τον επηρεάσει άμεσα.

Είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσει η ανάπτυξη καινοτόμων συσκευασιών αν δεν υπάρχει η δυνατότητα στενής συνεργασίας με ένα πελάτη-χρήστη (brand owner) σε όλα τα στάδια της ανάπτυξης. Δυστυχώς η Ελλάδα δεν είναι η επιχειρηματική βάση των μεγάλων παραγωγών καταναλωτικών προϊόντων. Επομένως ο καινοτόμος έλληνας παραγωγός υλικών συσκευασίας πρέπει να βρει τους πελάτες-οδηγούς ψάχνοντας εκτός Ελλάδος.

Σ' αυτή την αμφίπλευρη συνεργασία πελάτης-χρήστης θα προσφέρει :

1. Τις δοκιμές καταλληλότητας και αξιοπιστίας του προϊόντος
2. Τις απαιτούμενες τελικές προδιαγραφές για την αποδοχή του προϊόντος (ή του συστατικού του τελικού προϊόντος).
3. Το εμπορικό του δίκτυο
4. Την απαιτούμενη διερεύνηση τυχόν νομικών προβλημάτων.
5. Το σύστημα διαχείρισης των απορριμμάτων που προέρχονται από το προϊόν μετά τη χρήση του.
6. Την προβολή του προϊόντος σε υποψήφιους πελάτες που θα ακολουθήσουν.

Αντίστοιχα αυτός που αναπτύσσει την καινοτομία καλείται να προσφέρει:

1. Την τεχνολογία παραγωγής του προϊόντος
2. Τη δυνατότητα τροποποίησης και προσαρμογής ανάλογα με τις παρατηρήσεις του πρώτου χρήστη.
3. Την έρευνα και ανάπτυξη
4. Τη γνώση της κατάλληλης εφαρμογής του νέου υλικού και της ενσωμάτωσης του στο τελικό προϊόν.
5. Τη γνώση των πρώτων υλών και την επιλογή των κατάλληλων για την παραγωγή του νέου υλικού.

Η γνώση
Το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της καινοτόμου βιομηχανίας είναι δυνατότητά της να αντλεί γνώση και να γνωρίζει τις πηγές της γνώσης. Η γνώση είναι δίπλα μας και μας περιμένει. Τέτοιες πηγές γνώσης είναι:

1. Η έρευνα στη διεθνή βιβλιογραφία (περιοδικά, πατέντα, πρακτικά συνεδρίων κλπ).
2. Η στενή επικοινωνία με τεχνικά και εμπορικά στελέχη προμηθευτών μηχανημάτων και πρώτων υλών.
3. Οι αυστηρά προγραμματισμένες επισκέψεις σε κλαδικές εκθέσεις και συμμετοχές σε διεθνή συνέδρια.
4. Η επικοινωνία και η συνεργασία με πανεπιστημιακά εργαστήρια και ερευνητικά κέντρα.

Για να γίνουν όμως όλα αυτά θα πρέπει η βιομηχανία να είναι στελεχωμένη με ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα να αντλήσουν αυτή τη γνώση. Το πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει στην Ελλάδα η συσκευασία ως ακαδημαϊκό αντικείμενο: Δεν υπάρχουν πτυχιούχοι ή διδάκτορες συσκευασίας. Αυτό όμως μπορεί να αποτελέσει και σημαντικό πλεονέκτημα. Η βιομηχανία μπορεί να αντλεί στελέχη με διάφορα πτυχία που θα πρέπει όμως να έχουν τρία σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά.

1. Να έχουν τη δυνατότητα και την έφεση να αυτοεκπαιδεύονται δια βίου.
2. Να έχουν την άνεση να επικοινωνούν δημιουργικά και να συνεργάζονται με τα άλλα στελέχη και τα άλλα τμήματα της επιχείρησης.
3. Να έχουν την παιδεία που θα τους επιτρέπει να συνεργάζονται ισότιμα και δημιουργικά με επιστήμονες και τεχνικούς από ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα, προμηθευτές ή πελάτες.

Ένα στέλεχος έρευνας και ανάπτυξης θα πρέπει να παρακολουθεί στενά τις κοινωνικές τάσεις και τις δημογραφικές μεταβολές που επηρεάζουν τη συσκευασία. Και όχι μόνο από τη βιβλιογραφία. Δεδομένου του ότι το 75% των υλικών συσκευασίας προορίζονται για τη συσκευασία προϊόντων που πουλιόνται από τις αλυσίδες του λιανεμπορίου θα πρέπει να ξοδεύει χρόνο μελέτης και ενημέρωσης στους ναούς της κατανάλωσης: Τα σουπερμάρκετ.
===========================================================================

(1)Φυσικά υπάρχουν και εξαιρέσεις όπως η CBL του Κλεομένη Μπάρλου ή η Advent Technologies της ομάδας του Γιάννη Καλλίτση. Είναι και οι δύο καθηγητές στην Πάτρα που είχαν την ικανότητα να προεκτείνουν την ακαδημαϊκή έρευνα στην καινοτομική επιχειρηματικότητα.
(2)Στοιχεία της EUROSTAT με δεδομένα στοιχεία από το ΥΠΑΝ, παρουσιάζονται συγκεντρωμένα στη διπλωματική εργασία του Α. Χριστόπουλου (καθηγητής σύμβουλος Π.Ε. Πετράκης) «Η Καινοτομία στην Ελλάδα: Συγκριτική ανάλυση με τις νότιες και βόρειες ευρωπαϊκές χώρες» (2010) http://elearn.elke.uoa.gr/growth/ergasies/innovation.pdf
(3) Όποιος ενδιαφέρεται για βιβλιογραφία γύρο από το θέμα μπορεί να ξεκινήσει με το κλασσικό τόμο του Center of Open Innovation του University of California, Berkeley http://www.openinnovation.net/Book/NewParadigm/index.html. Στην ανοιχτή καινοτομία στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις αναφέρεται και ένα πρόσφατο άρθρο στο περιοδικό Issues in Informing Science and Information Technology http://iisit.org/Vol7/IISITv7p471-487Rahman792.pdf